جایگاه عقل و نقل در کلام اشعری و بازتاب آن در شعر و اندیشه حافظ

چکیده: یکی از مسائل پیچیده در بررسی شعر و ادب فارسی و به‌تبع از آن، افکار و اندیشه‌های حافظ، موضوع اعتقادات مذهبی و کلامی است. بنیان‌های فکری اشاعره، در عالی‌ترین نمود خویش، مباحث ویژه‌ای در باب غایت جهان، رابطه عقل و نقل، امامت و زعامت مسلمانان و... مطرح کرده که تعارضات و مناقشات پردامنه‌ای را در گستره فکر اسلامی پدید آورده است. سخنوران پارسی نیز در جهت‌گیری این اندیشه‌های کلامی، دیدگاه‌های ویژه و منحصربه‌فردی را در شعر و اندیشۀ خود بروز داده‌اند؛ مهم‌ترین و پرتفصیل‌ترین این ظهور و بروز، بازتاب اندیشه‌های کلامی اشعری در سروده‌های حافظ شیرازی است، به‌طوری‌که در آرای حافظ‌پژوهان متقدّم و معاصر نظرات گوناگون، و چه‌بسا متناقض از زهد و عبودیت محض حافظ تا بی‌قیدی او ابراز شده است. مقالۀ حاضر با درک این ویژگی، کوششی است در جهت تأمّل بیشتر در باب «جایگاه عقل و نقل در اندیشۀ حافظ»، و بررسی و تعمقی در نسبت حافظ با کلام اشعری. نتیجه تحقیق دو نکتۀ مهم را در این پژوهش، شایسته تأکید و توجه می‌داند: نخست آنکه تصوف، به‌ویژه نحله‌های مبتنی‌بر بنیادهای اسلام سنّی، در بسیاری از زمینه‌ها، با افکار و عقاید فقهای مذاهب اربعه، اهل حدیث و متکلّمان اشعری، مناسبت یا همراهی دارد؛ و دوم آنکه نمی‌توان و نباید به‌طور قطع، جریان تصوف و شعر عرفانی، به‌ویژه عرفان سکری را در یک مذهب فقهی یا کلامی منحصر و محدود دانست.